Δάντης

(Φλωρεντία 1265 – Ραβένα 1321). Εξελληνισμένος τύπος του ονόματος του Ιταλού ποιητή Ντάντε Αλιγκέρι (Dante Alighieri). Ο Δ. υπήρξε από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και συγκαταλέγεται ανάμεσα σε εκείνους τους αγέρωχους ποιητές, που δίκαια θεωρήθηκαν –σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του Βοκάκιου– «γαλουχημένοι με τη φιλοσοφία». Εμπνεύστηκε όμως και από τη θεολογία, σε σημείο που ο Λαμαρτίνος τον χαρακτήρισε «λαϊκό θεολόγο» που έγραψε στίχους «άλλοτε συνηθισμένους και άλλοτε υπέροχους». Ανέπτυξε εξάλλου πολύμορφη δραστηριότητα: στρατιώτης, κυβερνητικός αξιωματούχος, διπλωμάτης, σχεδιαστής, γιατρός, πολιτικός συγγραφέας και συγγραφέας εγχειριδίων φυσικής, ο Δ. δεν δίστασε να αλλάξει ιδιότητες. Πάνω απ’ όλα όμως υπήρξε περίφημος τεχνίτης της ιταλικής γλώσσας. Το έργο του Δ. αποτελεί τη μεταβατική περίοδο μεταξύ δύο εποχών: συγκεντρώνει και συγκεφαλαιώνει τον Μεσαίωνα και, σε μικρότερο αλλά σημαντικό βαθμό, προαναγγέλλει την Αναγέννηση. Ο νεαρός Δ. φαίνεται πως είχε κάνει μόνος του τις πρώτες σπουδές με την καθοδήγηση του γέροντα λόγιου Μπουνέτο Λατίνι, ενώ φοίτησε αργότερα στα πανεπιστήμια της Μπολόνια και της Πάντοβα. Η ευρεία μόρφωσή του εμπλούτισε το έργο του. Ο Δ. μελέτησε τους Λατίνους και κλασικούς ποιητές που ύμνησαν τους αυλικούς έρωτες, εκδήλωσε τον σεβασμό του για τον Βιργίλιο και τον Αριστοτέλη, τους δύο μεγάλους που αναγνώριζε ως «οδηγούς» του, και επηρεάστηκε από τον Θωμά τον Ακινάτη σε σημείο που οι σχολιαστές του υπογράμμισαν άλλοτε τον βαθύ του «θωμισμό» και άλλοτε τις διαφορές που είχε με τον «αγγελικό σοφό». Αλλά ο εξιδανικευμένος έρωτάς του για τη Βεατρίκη ήταν εκείνος που σφράγισε πιο βαθιά την ποιητική του μεγαλοφυΐα. Ήταν η «τρισευτυχισμένη και ωραία κυρία»που είχε αγαπήσει παιδί, όταν την είδε για πρώτη φορά στα εννιά του χρόνια, και η οποία χάθηκε τόσο νέα. Ο θάνατος τη μεταμόρφωσε στη φαντασία του και έγινε γι’ αυτόν η γυναίκα που τον έδεσε για πάντα με τη ζωή του στοχαστή. Αυτές ήταν οι πηγές που διαπότιζαν το μυστικό βάθος της ψυχής του και το βάθος του έργου του, που όμως δεν απέκλειαν μια δημόσια ζωή πλούσια σε δράση και συχνά έντονη. Το 1825 παντρεύτηκε την Τζέμα Ντονάτι, με την οποία απέκτησε αργότερα τρεις γιους και μία κόρη. Ύστερα από ευρύτατες φιλοσοφικές μελέτες, συμμετείχε στη διακυβέρνηση της Φλωρεντίας, έγινε μέλος διαφόρων συμβουλίων, υπήρξε ένας από τους πρωταγωνιστές της φλωρεντινής πολιτικής, θέλησε να παίξει συμφιλιωτικό ρόλο μεταξύ δύο μερίδων του κόμματος των Γουέλφων (που υποστήριζαν την πολιτική του πάπα), των Μαύρων και των Λευκών. Επειδή οι Μαύροι τον κατηγόρησαν ότι εξυπηρετούσε την πολιτική των Γιβελίνων (που υποστήριζαν την πολιτική εξουσία του αυτοκράτορα της Γερμανίας και ήταν αντίθετοι προς τις εδαφικές βλέψεις του πάπα για τη Φλωρεντία), ταξίδεψε με πρεσβευτική αποστολή στη Ρώμη, απέτυχε στην προσπάθειά του και τελικά διώχθηκε από τους κατηγόρους του. Το 1302 εξορίστηκε από την πόλη και τον απείλησαν με θάνατο στην πυρά σε περίπτωση που θα επιχειρούσε να επιστρέψει. Άρχισε τότε γι’ αυτόν η μακρόχρονη εξορία που επρόκειτο να διαρκέσει έως τον θάνατό του. Φιλοξενήθηκε σε φιλικές οικογένειες στη Βερόνα, στη Λούκα και στη Ραβένα, όπου επεξεργάστηκε το μεγάλο του ποίημα με τον τίτλο Η Θεία Κωμωδία (Divina Commedia). Μέχρι τότε, το έργο του ήταν λιγότερο μεγαλόπνοο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν συνετέλεσε στη φήμη του. Η Νέα Ζωή είναι μια συλλογή όπου στίχοι και πεζός λόγος συνδυάζονται για να εκφράσουν αυτή τη νέα ζωή της ψυχής που την εμπνέει ο έρωτας, «η δόνηση του ζωικού αυτού πνεύματος που εδρεύει στον πιο μυστικό θόλο της καρδιάς». Το αφήγημα, στο οποίο συνδέονται αρμονικά 25 σονέτα που γράφτηκαν το 1274, αρχίζει με την πρώτη συνάντησή του με τη Βεατρίκη και τελειώνει με τον θάνατό της. Ακόμα και αν θα έπρεπε να προσθέσουμε στο πραγματικό πρόσωπο της Βεατρίκης, όπως το έχουν κάνει ορισμένοι, μια αλληγορική σημασία (η σύνεση ή η πίστη ή η θεία χάρη), αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι ο ποιητής δεν άρχισε από τον έρωτα και την απόγνωσή του για τον χαμό της. Εδώ έχει την πηγή της «η ανεξάντλητη τάση του να αναστενάζει» και, επιπλέον, μια πνευματική ανάταση που θα έβρισκε το μεγαλειώδες αποκορύφωμά της στη Θεία Κωμωδία.Η πικρή γεύση αυτής της ατμόσφαιρας μετριάζεται από την ερωτική λατρεία που δανείζεται από την αυλική ποίηση και την οποία ο Δ. παρουσιάζει με τον δικό του τρόπο, με την τεχνική του δικού του dolce stil nuovo. Οι Ρίμες είναι μια συλλογή λυρικών ποιημάτων που έχουν στενή σχέση με τα ποιήματα της Νέας Ζωής. Το Συμπόσιο (περ. 1307) γεννήθηκε από την ανάγκη που αισθάνθηκε ο Δ. να εκθέσει τις φιλοσοφικές του απόψεις. Είναι γραμμένο σε ρωμαλέα και αυστηρή γλώσσα, που απομακρύνεται από τις ελαφρές μελωδίες της Νέας Ζωής.Το δίδαγμα του Συμποσίου είναι η πρόσκαιρη ευτυχία του ατόμου που επιτυγχάνεται με την ανθρώπινη φρόνηση, η οποία είναι συγχρόνως γνώση και λογική. Αλλά αυτή η φιλοσοφική φρόνηση ξεδιψά χωρίς να χορταίνει: πρέπει να φτάνει μέχρι το υπερβατό της θεολογίας. Στο πρώτο μέρος αυτού του έργου ο Δ. εκθειάζει την κοινή γλώσσα, δηλαδή την ιταλική, της οποίας αναγγέλλει τον μελλοντικό θρίαμβο. Η πραγματεία του De vulgari eloquentia (1303-4) είναι ένα είδος ιστορίας της γλώσσας που προβάλλει μια ιδανική προοπτική: μια σύνθεση των καλύτερων στοιχείων των ιταλικών διαλέκτων. Οι φιλοσοφικές ανησυχίες του Συμποσίου επεκτείνονται, σε συνδυασμό με την πολιτική, στη Μοναρχία (1310-15), μια πραγματεία στην οποία ο Δ. θέλει να προβάλει την υπεροχή μιας κοσμικής μοναρχίας, αυτόνομης σε σχέση με την πνευματική, η οποία να αποτελεί για τους λαούς που κυβερνά μια αρχή ενότητας. Εξετάζοντας τους αντίστοιχους ρόλους του πάπα και του αυτοκράτορα, ο Δ. γράφει ότι δεν μπορεί να υπάρξει υποταγή του ενός στον άλλο, αλλά υποταγή και των δύο σε έναν και μοναδικό άρχοντα: τον θεό. Η ουσία των θέσεων του Δ. είναι «η τέλεια επάρκεια της λογικής να προσφέρει στον άνθρωπο τη γήινη ευτυχία μέσα στη δράση» (Ετιέν Ζιλσόν). Απομακρύνεται ως προς αυτό από τον Θωμά τον Ακινάτη, για τον οποίο η ανθρώπινη φύση έχει ανάγκη από τη θεία χάρη, ακόμα και για να φτάσει στον σκοπό της. Αν η πρόσκαιρη σωτηρία της ανθρωπότητας μέσα από την αυτοκρατορία είναι ο επίλογος της Μοναρχίας,η αιώνια σωτηρία των ανθρώπων με τη βοήθεια της Εκκλησίας είναι το τελευταίο δίδαγμα της Θείας Κωμωδίας.Αυτό το εκτενές ποίημα, με τους 14.000 στίχους που τους έχει διατάξει με σοφή αρχιτεκτονική, είναι ένα είδος εποποιίας της ανθρωπότητας, που ζει το δράμα της σωτηρίας της ψυχής ή ακόμα, σύμφωνα με τον Ζιλσόν, «μια απέραντη εικονογραφημένη θεολογία που κορυφώνεται με τον στίχο: L‘ amor che move il sole e l’altre stelle (Ο έρωτας που κινεί τον ήλιο και τα άλλα αστέρια)». Ο Δ. χρησιμοποίησε στο ποίημα αυτό τον επικό ιταλικό στίχο, τον ενδεκασύλλαβο, του οποίου ο ρυθμός, άλλοτε νευρώδης και άλλοτε γοητευτικός, συνοδεύει τη μυστική ανάταση. Το θέμα του ποιήματος είναι η αφήγηση ενός φανταστικού ταξιδιού του Δ. στην Κόλαση, στο Καθαρτήριο και στον Παράδεισο, με οδηγό τον Βιργίλιο στους δύο πρώτους σταθμούς, τη Βεατρίκη ύστερα και τέλος τον άγιο Βερνάρδο. Στην αρχή είναι η μακρά κάθοδος στα έγκατα της Γης, μέσα από τους εννέα κύκλους της Κόλασης. Στο κέντρο της χοάνης βρίσκονται το απόλυτο Κακό και οι αιώνια κολασμένοι. Ακολουθεί η αργή εξαγνιστική άνοδος μέσα από τις επτά στεφάνες του Καθαρτηρίου. Πάνω σε ένα βουνό οι ψυχές πληρώνουν για το κακό που υπάρχει μέσα τους. Στην κορυφή αρχίζει η άνοδος των σφαιρών του Παραδείσου, τόπου διαμονής εκείνων που τελείωσαν τη ζωή τους κάνοντας το καλό. Χάρη στη Βεατρίκη αποκαλύπτεται στον ποιητή η εικόνα του ουράνιου ρόδου: «Είδα ένα ρόδο καμωμένο από φως όπου οι μακάριοι είχαν την κατοικία τους». Τα πάντα είναι αλληγορικά σε αυτή την αφήγηση με επάλληλη συρροή διαφορετικών νοημάτων (ο Ρενέ Γκενόν μίλησε για έναν εσωτερικό Δ.), τα οποία εκφράζουν όψεις της ανθρώπινης μοίρας. Το σκοτεινό δάσος συμβολίζει την αμαρτία, τα άγρια θηρία που φράζουν τον δρόμο στον ταξιδιώτη συμβολίζουν τα ίδια του τα πάθη. Το ουράνιο ρόδο συμβολίζει τη δημιουργία που αποκαλύπτει την απόλυτη αγάπη του Θεού. Οι αντανακλάσεις αυτής της αγάπης, που βρίσκονται μέσα στα πράγματα, αποτελούν και την ουσία τους: στα ορυκτά η έλξη προς το κέντρο, στα φυτά η ανάπτυξη και η άνθηση, στα ζώα η μυστηριώδης σιγουριά του ενστίκτου. Ο άνθρωπος ενσυνείδητα συγκομίζει τη σιωπηλή έξαρση της αγάπης που υπάρχει διάχυτη στον κόσμο για να την αποδώσει όταν επιστρέψει στον Θεό. Αν ο Δ. το κατορθώνει είναι επειδή η Βεατρίκη τον γοητεύει σε κάθε νέο βήμα του. Η ομορφιά της νέας κοπέλας αποκαλύπτεται πάντοτε πιο έντονη όσο πλησιάζει προς την ομορφιά του Θεού. Είναι το όργανο της φρόνησης και της μυστικής δύναμης· με αυτό ο Δ. έχει την αποκάλυψη του Lumen amoris,του μυστηρίου του έρωτα που αισθάνεται το δημιούργημα για τον Δημιουργό. «Η Βεατρίκη κοιτούσε προς τα πάνω κι εγώ κοιτούσα εκείνη» (Παράδεισος 11,22). Ο Δ. χάρη στην αφηγηματική του ικανότητα ξαναζωντανεύει όλη την ιστορία και τους θρύλους της ανθρωπότητας: καλλιτέχνες, συγγραφείς, διανοητές, πολιτικές προσωπικότητες (από την αρχαιότητα έως τον 14o αι.), πρόσωπα μυθολογικά, εμφανίζονται στο έργο του σαν φευγαλέες σιλουέτες ή μορφές σε πρώτο πλάνο. Σκιαγραφείται επίσης ένα είδος εγκυκλοπαίδειας των γνώσεων της εποχής του: αρχαία και σύγχρονη ιστορία, αστρολογία, φιλοσοφία, θεολογία. Μέσα από αυτή τη μυστική εποποιία φαίνεται η πορεία ενός πολιτισμού στη διαρκή μεταμόρφωσή του. Προσωπογραφία του Δάντη, έργο άγνωστου καλλιτέχνη. Οι εικόνες του Δάντη σε ώριμη ηλικία προέρχονται από τοιχογραφία του Τζότο στη Φλωρεντία. Ο Δάντης σε ώριμη ηλικία, προσωπογραφία του Ιταλού ζωγράφου της Αναγέννησης Ραφαήλ. Σελίδα από τον ρικαρδιανό κώδικα της «Θείας Κωμωδίας» του Δάντη, εικονογραφημένη από τον Βοκάκιο (Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, Φλωρεντία· φωτ. Pineider). «Ο Δάντης και ο Βιργίλιος στην Κόλαση», πίνακας του Ντελακρουά· το δαντικό θέμα του αιώνιου πόνου της Κόλασης βρίσκει σε αυτή τη μεγάλη ζωγραφική σύνθεση, που απεικονίζει το πέρασμα του Αχέροντα, μία έντονα ρομαντική ερμηνεία (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι). Σκηνές από το I άσμα της «Θείας Κωμωδίας», φιλοτεχνημένες προς τα τέλη του 14oυ αι. από Φλωρεντινό μικρογράφο. Τη «Θεία Κωμωδία», ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας όλων των εποχών, έγραψε ο Δάντης μεταξύ 1308 και 1321 (Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, Φλωρεντία).